يادداشت‌‌هاي جواهري

هرکس با مراکز علمي سروکار داشته باشد، بي‌ترديد با جلسات نقد آشناست. نگارنده خود تا کنون صدها جلسه نقد را پشت سر گذاشته که يا نقد کرده و يا نقد شده و جلسات بسياري نيز شرکت داشته که تماشاچي بوده. در هر صورت، به نظرم آمد شماري از تجربيات خودم را که در اين چند دهه به دست آورده‌ام، به خوانندگاني که به نگاشته‌هايم عنايت دارند و به پست‌هايم مراجعه مي‌کنند،‌ هديه کنم، باشد که آنان را به کار آيد!

نقد لازمه رشد است اما در مراکز علمي چون نقد با مسئله مالي و امتياز اثر گره مي‌خورد،‌ عملاً چهره و بعضاً خاصيت خود را از دست مي‌دهد. افراد مسامحه کار مي‌شوند و زبانشان در دفاع از حق و يا نقد باطل الکن. بارها و بارها ديده‌ام کساني را که به جهت ارتباط کاري با طرف مقابل يا ملاحظات رفاقتي و مانند آن، در دفاع از حق مذبوحانه وارد شده‌اند. اينان را در مقايسه با برخي ديگر که سکوت را بر سخن گفتن ترجيح مي‌دهند با اين که با تمام وجودشان حق را درمي‌يابند، بايد بر سر گذاشت! برخي منتظر مي‌مانند که اگر کارد به استخوان رسيد، به ميدان بيايند، اين دسته از افراد معمولاً‌ نسبت به بقيه از مقام برتري برخوردارند. اين کار اگر از باب فرصت دادن به ديگران باشد، شايد توجيه داشته باشد ولي اگر از باب ملاحظات مذکور باشد، حقيقتاً اسف‌بار است.

مؤلف عاقل و با تجربه از نقد نمي‌گريزد حتي اگر ناقد ناآگاهانه نقد کند. او تلخي نقد را در کنار شيريني دريافت‌هايش ديده و همچنان به جلسات نقد پايبندي نشان مي‌دهد. البته هوشمندانه در نقد ناقد را نيز رصد مي‌کند؛ چه بسيار است نقدهايي که کمانه مي‌کند و به جاي اين که طرف را هدف بگيرد به صاحب خود بازمي‌گردد! افراد باتجربه جلسات نقد را بسان جلسات ارزيابي تلقي مي‌کند و در حقيقت يکي از ميدان‌هاي شکار مديران با تجربه، جلسات نقد است. اگر مي‌خواهيد کسي را بشناسيد، جلسه نقدي ترتيب دهيد و جلسه را به هيجان بکشانيد، آن‌گاه عکس العمل‌ها و رفتارها را بسنجيد! بارها اتفاق افتاده که ناقد با نقد خود به جاي اين‌ که خطاي طرف را نشان دهد، ناآگاهي خود را فرياد کرده است. البته در اين گونه مواقع ضمن دفاع صريح از حق، بايد تا جايي که امکان دارد حفظ آبرو کرد، اما نبايد حفظ آبرو به قيمت ذبح حق تمام شود که خسارت دنيوي و اخروي دارد!

مؤلفي که قدر نقد ناقد را نداند، مستحق تحقير شدن است. اين گونه مؤلف‌ها معمولاً‌ بعد از انتشار اثر معيوبشان نقد مي‌شوند، نقدي که بيشترين خاصيتش براي مخاطبان اثر است و براي نويسنده اثر نوش‌دارو بعد از مرگ سهراب است. در اين گونه موارد بسيار است که مؤلف ديگر توان جبران خطا و آبروي رفته را ندارد. اي کاش مراکز به گونه‌اي تدبير مي‌کردند که برپايي جلسات نقد نتواند در نمره و مسائل مالي اثر نقد شده تأثير بگذارد و اي کاش براي جلسات نقد قبل از انتشار امتيازي مادي و معنوي قرار مي‌دادند!

افراد در برابر نقد ناقدان چند دسته‌اند؛‌ برخي بردبارند و هيچ نقدي نمي‌تواند آنان را از جاي برکند. اينان معمولاً در شمار محققان موفق‌ و با تجربه‌اند. اين گونه افراد معمولا نقدها را با حوصله مي‌شنوند و بعد آهسته و شمرده شمرده يک يک نقدها را – اگر نابحق باشد- باطل مي‌کنند و وقاري ستودني از خود به نمايش مي‌گذارند. در مقابل، برخي مثل مرغ سربريده و اسپندِ بر آتش، بال بال مي‌زنند و بالا و پايين مي‌پرند. اينان معمولاً وسط حرف طرف مي‌پرند و شدت عصبانيت فرصت دفاع از خود را نيز از آن‌ها مي‌ستاند. ناقدان حرفه‌اي و بي‌تقوا اين‌گونه افراد را در نگاه اول مي‌شناسند و سعي مي‌کنند آن‌ها را عصباني کنند؛ عصباني شدن آنان همان و قافيه را باختن همان. اين حالت را در مناظره‌ها بسيار مي‌توان ديد.

در باره تماشاچي‌ها هم بايد به نکاتي توجه داد. غالب تماشاچي‌ها طرفدار نام و نشان و قيافه و پرستيژ و مقام و مانند اين‌ها هستند؛ از اين رو اگر کسي مي‌خواهد خود را در جلسه نقدي عرضه کند که ناقد داراي چنين شرايطي است، حتماً با خود شماري پامنبري ببرد که برايش هورا بکشند، وگرنه چه دفاع کند و چه دفاع نکند اجمالاً قافيه را باخته! من که به اين راحتي به چنين جلساتي رضايت نمي‌دهم و پيشنهاد نقد مکتوب را ارائه مي‌کنم؛ يعني او نقد کند و من هم مکتوب پاسخ دهم. البته راه حل‌هاي ديگري هم دارد که بماند!

ناقد از ديد بسياري از نقد شوندگان دشمن به شمار مي‌رود و اين يک واقعيت است. اگر جلسات نقد طرفيني است- يعني امروز اين ناقد است و فردا طرف مقابل- از آن‌جا که تقوا کم‌رنگ است و شيطان پررنگ، ناقد بايد خود را آماده عقده‌گشايي کند! اما در مجموع اگر ناقد برخي ظرايف را رعايت کند و به خدا توکل داشته باشد و نقد را با ظلم مخلوط نکند و براي انجام وظيفه اين کار را انجام دهد، شک نکند که عاقبت با او است، هرچند ممکن است در جلسه‌اي عقده‌گشايي نيز رخ دهد و ظلم نيز بر او روا داشته شود. اين را نيز عرض کنم که امر به معروف و نهي از منکر که از نقد بالاتر است (اگر نگوييم نقد نيز از اين باب است) شرايطي دارد که آگاهي کامل از مطلب براي ناقد و احتمال تأثير از جمله آن‌هاست، ناقد نيز مانند آمر به معروف و ناهي از منکر علمي بايد نقدش را آگاهانه و خيرخواهانه ارائه کند و البته در طرف مقابل يا شنوندگان و بينندگان و مخاطبان اثر او احتمال تأثير ببيند.

ناقد بايد آدم‌شناس باشد؛ برخي نويسندگان حقيقتا متواضع‌اند، برخي در ظاهر متواضع‌اند ولي در باطن شعله‌هاي تکبر از سر و کولشان بلند است (اين گونه افراد معمولاً گهگاه خود را لو مي‌دهند و اگر کسي کمي‌دقت به خرج دهد و يا به شيوه‌اي که نمي‌خواهم بيان کنم، آن‌ها را بيازمايد، به آساني به واقعيت دروني آن‌ها پي مي‌برد. البته اهل بصيرت به اين چيزها نياز ندارند و با يک نگاه ضميرشان را روي دايره مي‌ريزند!)، نقد اين دو گروه يکسان نيست. برخي نويسندگان در شرايطي هستند که نقد بيش از ارائه فايده به آنان صدمه مي‌زند، برخي در نقد تعصبشان مي‌جنبد و ديگر نمي‌توانند از خر شيطان پياده شوند، برخي را بايد حتماً با قدرت و حمله حيدري به راه آورد و برخي را پنهاني و با نامه مکتوب، و خلاصه سردمزاج را با گرم‌مزاج تفاوت فاحش است و يکي را نوش‌دارو به کار آيد و ديگري را تيغ هندي! يعني نقد را به برخي بايد در قالب عسل و گل داد و برخي را به قول فردوسي: بدين تيغ هندي ببرم سرت بگريد به تو جوشن و مغفرت!  اما در مجموع نقدي بهتر است و کارگر که بيشترين فايده را داشته باشد و کم‌ترين آسيب که البته آن کم‌ترين آسيب بايد در حيطه حرام و گناه نباشد. توضيح بيشتر ان شاء الله در پست‌هاي بعد.

«داستان ختم قرآن»
يکي از اختلاف‌هاي مهم و تأثير گذار در چند مسئله مهم علوم قرآن، جمع قرآن در زمان پيامبر ? يا پس از رحلت آن حضرت است. در باره معناي جمع قرآن در برهان تاريخي و يا ترجمه آن در مقاله « البرهان التاريخي علي صيانة القرآن من التحريف» سخن گفته‌ايم. در چند پست در نقد نظريه تفسير بر پايه ترتيب نزول نيز در باره آن سخن گفته‌ايم، ليکن در اين‌جا به ختم قرآن استدلال مي‌شود که مي‌تواند فصل الخطاب مسئله باشد و از ديد شيخ صدوق (ره) راهي براي رسيدن به اين حقيقت است که قرآن در زمان پيامبر صص جمع شده است (در زمان آن حضرت ترتيب آيات و سور معلوم بوده و پس از رحلت آن‌حضرت نهايتاً سور مکتوب بر نوشت‌افزارها بين دو جلد قرار گرفته است ).

بر اساس آنچه در اسباب و شأن نزول سوره‌ها در اخبار و گزاره‌هاي تاريخي نقل شده، بيشتر سوره‌هاي قرآن تا حدود سال هفتم بعد از هجرت نازل شده بود. چند سوره و برخي آيات نيز در دو سه سال آخر عمر شريف پيامبر? نازل شد. بر اين اساس، در چند سال آخر عمر شريف پيامبر? غالب سوره‌هاي قرآن نازل شده بوده‌اند. حال با توجه به اين که ختم قرآن يکي از کارهاي اساسي پيامبر? و مسلمانان بوده و بر اساس برخي اسناد، بسياري در هر هفته يک‌بار کل قرآن را تلاوت مي‌کردند  و نيز با توجه به وجود حفاظ بسيار- که در ادامه در باره آن‌ها سخن خواهيم گفت و غالب آن‌ها يکي از اصلي‌ترين کارهاي روزمره‌شان تلاوت قرآن بوده- نمي‌توان تصور کرد که اين حجم بالاي ختم قرآن که بالغ بر ده‌ها بلکه صدها هزار بار در مدينه است، بدون هيچ‌گونه نظمي رخ داده باشد!  مي‌توان تصور کرد بسياري از ملازمان، علاقه‌مندان و صحابه پيامبر? در بسياري از ايام سال به ويژه ماه‌هاي حرام و بالاخص ماه مبارک رمضان که بهار قرآن است، و نيز فصل زمستان که معمولا در جامعه متکي به اقتصاد کشاورزي و دامداري فعاليت‌هاي اقتصادي با خمودي روبه‌ رو مي‌شود - اگر نگوييم همه سال به ويژه در مورد شماري از اصحاب مانند اصحاب صفّه که جز ملازمت با پيامبر? کار مهم ديگري براي خود تعريف نمي‌کردند- در مسجد پيامبر? گرد مي‌آمدند و اراده ختم قرآن داشتند. طبيعي است يکي از وظايف پيامبر? نيز آموزش قرائت و تفسير قرآن بوده است و جلسات ختم قرآن در محضر آن حضرت تشکيل مي‌شده است که به طور طبيعي فراواني نيز داشته است، به ويژه سال‌هاي آخر عمر شريف ايشان که مشرکان فوج فوج مسلمان مي‌شدند (يدخلون في دين الله افواجا) و به طور طبيعي بسياري از آن‌ها علاقه‌مند بودند در جلسات ختم قرآن شرکت کنند، با اين وصف آيا مي‌توان پذيرفت پيامبر تقوا و نظم که آثار نظم در ساده‌ترين امور زندگي ايشان تجلي داشته، هر بار به شکل جديدي قرآن را ختم کرده باشد؟! آيا مي‌توان پذيرفت که اهل بيت پيامبر?- صرف‌نظر از همسران او- يعني خود پيامبر  و حضرت علي و حضرت فاطمه زهرا و حسنين? که در مجموع در همان سال آخر عمر شريف پيامبر? و بلکه ماه‌هاي آخر حداقل صدها بار قرآن را ختم کرده‌اند، هيچ نظمي براي ختم خود قرار نداده و در اين خصوص با هم هماهنگ نباشند، حتي اگر کاملاً ذوقي و بدون هيچ حکمتي باشد؟ و باز آيا مي‌توان تصور کرد صحابه‌اي که تلاش مي‌کردند گام‌هاي خود را جاي گام‌هاي پيامبر? قرار دهند و حتي- چنان که در جريان فتح مکه در تاريخ ثبت شده- براي ربودن قطرات وضوي پيامبر? که به سوي زمين رها مي‌شد، براي تبرک، بر هم سبقت مي‌گرفتند، به ترتيب پيامبر? توجه نکنند و ترتيبي مخالف پيامبر? برگزينند؟! 
براستي چگونه مي‌توان پذيرفت پيامبر با در اختيار داشتن سال‌هاي سال فرصت اين قدر به خود زحمت ندهد که براي سوره‌هاي قرآن – بزرگ‌ترين معجزه الهي و ثقل اکبر - ترتيب اختيار کند و آن را رها کند تا ديگران پس از رحلت ايشان به داد آن برسند و به آن سر و سامان بدهند!  
به نظر مي‌رسد کساني که ترتيب يافتن جمع سوره‌هاي قرآن در زمان پيامبر? (و نه جمع آن از نوشت‌افزارهاي گوناگون در بين يک جلد به شکل کتاب) را انکار مي‌کنند، به حداقل دريافت از زندگي پيامبر? دست نيافته و يا از توجه به آن غافل شده‌ و امري بديهي را انکار کرده‌اند. 
با اين وصف، زمينه تحريف در قرآن از اساس برداشته مي‌شود؛ زيرا بسياري از روايات تحريف بر اين فرض نادرست استوارند که قرآن در زمان پيامبر?  جمع و ترتيب نيافته باشد.
تذکر1: ترتيب يافتن سور قرآن در زمان پيامبر? بدين معنا نبوده که رعايت ترتيب واجب است و کسي نتواند خلاف آن را انتخاب کند؛ مثلا بعد از سوره بقره سوره لقمان را بخواند، ليکن سخن در ختم قرآن و نظم شاخص براي آن است.
تذکر2: در اخبار آمده که جبرئيل هرساله يک‌بار و سال آخر عمر پيامبر? دو بار قرآن را بر او عرضه کرد،  سؤال اين است که بر اساس ظاهر روايت، آيا جبرئيل هربار که قرآن را عرضه مي‌کرد،‌ با ترتيبي متفاوت عرضه مي‌کرد يا در راستاي همان ترتيب سابق بوده است؟‌ پاسخ بدون نياز به منابع روايي روشن است! وقتي نظم بهتر از بي‌نظمي است و در بي‌نظمي هيچ حکمتي وجود ندارد- که اگر وجود مي‌داشت،‌ به دليل غير عادي بودن آن نصّي دال بر آن به دست ما مي‌رسيد- چرا جبرئيل که پيام‌آور وحي و برگزيده فرشتگان است و در مرتبه بالاتر، خود خداي متعال از روش غير معمول بي‌نظمي استفاده کنند؟!
تذکر3: اگر کسي ختم قرآن را دليل قاطع بر معلوم بودن ترتيب سور در زمان پيامبر?- که آثار بسياري بر جاي مي‌گذارد- نداند، لاجرم مي‌بايد به پيامدهاي ناخوشايندي گردن نهد:
الف) اگر پيامبر? به سور قرآن نظم نداده با توجه به اين که اولاً: هم زمان کافي در اختيار داشته و هم مي‌توانسته نظم دهد و ثانياً: بر اين باوريم که او از بين چند گزينه بهترين آن‌ها را اختيار مي‌کرده و انجام مي‌داده، در مي‌يابيم که به طور خاص بي‌نظمي از نظم در ترتيب سور بهتر است؛ از اين رو 
اولاً: با توجه به اين‌که پيامبر? به نظم اهميت فوق العاده مي‌داده و سنت او و اهل بيت? مطابق با دريافت و رفتار عقلا و سنت حاکم بر جهان رعايت حداکثري نظم بوده، و ثانياً: بر اساس حکمت و درايت جهت دفع اتهام به بي‌نظمي، لازم بوده وجه حکمت‌ داشتن بي‌نظمي در ختم سور قرآن را هرچند به طور اجمال براي مردم توضيح دهد و در اين فرض، پس از او اهل بيت? مي‌بايست دست‌کم به اين مسئله بپردازند و همچنان بي‌نظمي را ادامه دهند!! و البته هيچ‌يک از اين فرض‌ها رخ نداده است. 
ب) تبعيت حضرت علي? از پيامبر? که در دعاي ندبه با عبارت « ٍيَحْذُو حَذْوَ الرَّسُول؛ پا جاي پاي رسول خدا? قرار مي‌داد‏» از آن ياد شده، مورد تشکيک جدي قرار مي‌گيرد؛ زيرا مي‌بايست يا از ختم پيامبر? جهت پيروي پرسش کند و يا پس از او به بي‌نظمي ادامه دهد و در باره آن دست‌کم سخن گويد!
ج) اهتمام برخي صحابه يعني ابوبکر يا عثمان به نظم قرآن و ختم هماهنگ آن بيش از پيامبر? بوده است؛ زيرا آن‌ها به بي‌نظمي ختم قرآن پايان دادند!! و چنان‌که مي‌دانيم احدي به چنين پيامدي گردن نمي‌گذارد و هيچ قرينه‌اي آن را تأييد نمي‌کند.
ممکن است گفته شود که اين نظم در توحيد مصاحف و با ارشاد حضرت علي? به وجود آمد که در پاسخ مي‌گوييم: اولاً:‌ چرا از سنت پيامبر? - بر فرض اختيار بي‌نظمي در ترتيب سور- دست برداشته و ثانياً: حضرت در زمان ابوبکر و عمر نيز حضور داشته و به چنين کاري دست نزده و حتي ارشادي در اين باره از او نقل نشده، بنابراين، بازگرداندن نظم بر فرض تحقق آن در توحيد مصاحف به حضرت علي? بي اساس است و تنها راه باور به وجود نظم در حيات پيامبر? است.
د) براي اثبات تحريف‌ناپذيري نمي‌توان به اهتمام پيامبر? به قرآن تمسک جست و گمان نمي‌رود کسي به چنين پيامدي راضي شود.
بنابراين، مسلم است که قرآن در ترتيب آيه‌هاي سور و نيز در ترتيب سور در زمان پيامبر? نظم کاملاً مشخصي داشته و از اين‌ رو بي‌پايگي بسياري از روايات تحريف که بر اساس دخالت صحابه در تدوين قرآن استوارند، آشکار مي‌شود.

تذکر4: بر جمع قرآن در زمان پيامبر قرائن و شواهد ديگري نيز وجود دارد که در مقاله ياد شده بيان شده است.

فرازي خلاصه شده از کتاب نگارنده با عنوان: نگرشي نو به تحريف‌ناپذيري قرآن، در حال نگارش

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا ? قَالُوا أَنَّى? يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ ? قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ ? وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ ? وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ?بقره، 247?

و پيامبرشان به آنان گفت: بي ترديد خدا طالوت را براي شما به زمامداري برانگيخت. گفتند: [شگفتا!] چگونه او را بر ما حکومت باشد و حال آنکه ما به فرمانروايي از او سزاوارتريم، و به او وسعت و فراخي مالي داده نشده [پس ما کجا و زمامداري انساني تهيدست کجا!؟] [پيامبرشان] گفت: خدا او را بر شما برگزيده و وي را در دانش و نيروي جسمي فزوني داده؛ و خدا زمامداريش را به هر کس که بخواهد عطا مي کند؛ و خدا بسيار عطا کننده و داناست. 

يعني او را اولاً: خدا بر شما فرمانده قرار داد و ثانياً: دليل اين انتخاب دو ويژگي است که او داشت و شما نداشتيد: علم و قدرت.

همين معنا را مي‌توان در سوره صاد ديد: 

وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ ?ص، 45?

و بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را ياد کن که داراي قدرت و بصيرت بودند. 

بصيرت و قدرت، ويژگي انبياي الهي و جانشينان آن‌هاست.

حال ما و اهل تسنن در اولين خليفه و امام بعد از پيامبر اکرم ص اختلاف داريم، بر اساس اين آيات حضرت علي ع به دليل برتري فوق العاده علمي و قدرت و توانايي بر ديگران، امام و خليفه بلافصل بعد از پيامبر اکرم ص است. در باره علم و قدرت حضرت علي ع نياز به بحث نيست و انا مدينة العلم و علي بابها و جنگ‌آوري آن حضرت در جنگ هاي بدر، احد، احزاب، خيبر و . بر کسي پوشيده نيست.

بزرگواري از من پرسيد: به نظر کدام کدام بهتر است؛ روش‌ شناسي ترجمه قرآن کريم (که پروژه مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و معاونت فناوري رياست‌جمهوري است) يا درسنامه ترجمه ( اصول، مباني و فرايند ترجمه قرآن کريم)؟

در پاسخ قدري تأمل کردم زيرا پاسخ دادن به اين سؤال قدري مشکل است؛‌ هر کدام امتيازاتي دارند. البته درسنامه ترجمه دو جلد است که جلد دوم آن آماده است ولي منتشر نشده و اگر زماني توفيق يابم با هم منتشر مي‌کنم. در هر صورت به آن شخص عرض کردم به نظر من «روش‌ شناسي ترجمه قرآن کريم» که کتاب درسي است، مناسب‌تر از درسنامه است؛ زيرا فصل مهمي در زبان‌شناسي مقابله‌اي به آن اضافه شده که هيچ دانش‌پژوهي از مطالعه آن بي‌نياز نيست! در درسنامه مطالب و توضيحاتي آمده که براي دانشجويان کمي‌ خسته‌کننده است، از اين رو حذف شد. خوشبختانه فايل ويرايش اول آن در نرم افزار  دانشنامه علوم قرآن مرکز نور موجود است. دعا بفرماييد ويرايش دوم به ضميمه جلد دوم منتشر شود. اشکالات ويرايش اول در روش‌ شناسي ترجمه تا حدودي برطرف شده. جالب اين‌که خود روش‌شناسي را هم ويرايش جديد کرده‌ام و سال‌هاست به پژوهشگاه تحويل داده‌ام ولي نمي‌دانم چرا هنوز ويرايش اول منتشر مي‌شود!